Historia i przyroda Gorców

Napisane 25.02.2022 przez Aleksander

Tagi: gorce, beskidy, góry, trekking, turbacz,

Gorce to region, gdzie bogata przyroda spotyka się z ciekawą historią. Od różnorodnej fauny po ślady dawnych osad, te tereny kryją wiele interesujących aspektów. W artykule przedstawimy, jak Gorce zmieniały się na przestrzeni wieków i co dziś oferują pod względem przyrodniczym i kulturowym.

Fauna Gorców

Fauna Gorców została zbadana jedynie częściowo, a największe zainteresowanie badaczy wzbudzał Rezerwat Orkana. W regionie nie stwierdzono szczególnej faunistycznej odrębności, jednak podkreśla się bogactwo gatunków i liczbę osobników. W lasach Gorców spotkać można dziki, które nieustannie buszują po polach i polanach, ignorując strachy i ogniska. Tradycja miejscowych dożynek w Lubomierzu wspomina o problemach, jakie te zwierzęta powodują w gospodarstwach.

Drapieżniki i ssaki Gorców

Sarny, które przed wojną były liczne, obecnie należą do rzadkości. Jelenie pojawiają się głównie na przedpolach pasma, w okolicach Raby, Harklowej i Waksmundu. Wilki, stale obecne od 1941 roku, stanowią zagrożenie dla owiec, psów i zwierzyny płowej. W 1956 roku juhas z Jaworzyny odkrył pod Przysłopkiem gniazdo z pięciorgiem wilczych szczeniąt. Zające szaraki są częstym widokiem w lesie, gdzie spotkać można także lisy. W XVII wieku „dań liszczą” płacono w starostwie czorsztyńskim. W pobliżu osad żyją tchórze, łasice i gronostaje, a liczne borsuki znajdują schronienie w ustronnych jamach (np. na Ochotnickim Świni Groń). Z owadożerców spotkać można jeże, krety i myszy. W lasach zamieszkuje także wiewiórka, której gniazda są regularnie poszukiwane przez pasterzy na jesień.

Ptaki, gady i płazy Gorców

Lasy Gorców są siedliskiem drapieżnych ptaków, zwłaszcza jastrzębi. W 1931 roku pod Gorcem swoje gniazdo założył orzeł przedni, a na południowych stokach Turbacza osiedliły się puchacze. W okolicach Lubania i Turbacza tokowały głuszce i cietrzewie. Na tych terenach potwierdzono również obecność bociana czarnego, rzadkiego i pięknego ptaka, który zakłada tutaj swoje lęgowiska. W Gorcach powszechnie występują także jarząbki, a jesienią na jałowczyskach można spotkać chmary kwiczołów.

Na polanach Gorców należy uważać na jadowite żmije zygzakowate, a wśród kamieni można dostrzec jaszczurki zwinki. Salamandra plamista, szczególnie często spotykana w Dolinie Łopusznej, jest jednym z charakterystycznych płazów tego regionu. Potoki gorczańskie są pełne ryb, w tym pstrągów potokowych, głowaczy i strzebli, a w niższych partiach wód występują brzanki, świnki, klenie i jelce. Dunajec jest także miejscem występowania szczupaków, płoci i okoni, a w rzekach Ochotnicy można znaleźć raki.

Bezkręgowce i ryby Gorców

Bezkręgowce Gorców są niezwykle bogate i różnorodne. Na polanach często można usłyszeć świerszcze, a licznie występujące motyle przyciągają wzrok turystów. Wśród motyli nocnych masowo pojawia się rolnica dwustrużka, a piękna ważka świtezianka, choć niesłusznie uznawana za jadowitą, jest stałym elementem gorczańskiego krajobrazu. Na polanach można zauważyć tysiące kopczyków usypanych przez mrówkę hurtnicę, które mylnie brane są za kretowiska. Świat mięczaków Gorców jest równie fascynujący; już wiele lat temu postulowano utworzenie rezerwatu ślimaczego na stokach Turbacza.

Osadnictwo i Historia Gorców

Osadnictwo w Dolinie Dunajca, poniżej Pienin, mogło istnieć już w czasach prehistorycznych. Ślady kultury neolitycznej odnaleziono w Tylmanowej. W pierwszych wiekach państwa polskiego skrajem Gorców przebiegał szlak kupiecki ze Spisza w kierunku Krakowa, przy którym istniały drewniane gródki, takie jak Wronin, Wietrznice i Zabrzeż. Szczęsny Morawski wspomina także o strażnicy na Kluczkach nad Łopuszną. Na terenach dzisiejszego Nowego Targu funkcjonowała stacja celna Stare Cło, a wcześniejsze wzmianki o Czorsztynie dotyczą królewskiej stacji celnej. Dawny trakt prowadzący między Doliną Raby a Podhalem został zrekonstruowany przez K. Dobrowolskiego i obejmował Mszanę Dolną, Niedźwiedź, Porębę Wielką, Obidową, Dolinę Lepietnicy i Klikuszową. Szlak przez Stare Wierchy do dziś nosi nazwę „Królewskiej Drogi”.

Północne stoki Gorców były również terenem banicji przestępców z całej Polski. Planowa akcja kolonizacyjna została odnotowana w dokumentach od XIII wieku. W 1234 roku komes Teodor Gryf otrzymał przywilej na osadzenie Niemców „w lasach nad strumieniami Ostrowsco, Dunayech et Dunayech niger, Rogoznyk, Lipetnicha, Slona...”. Krótko po 1230 roku sprowadził on na Podhale braci cystersów, którym powierzył misję kolonizacyjną. Cystersi osiedli w Ludźmierzu, ale wkrótce uciekli do Szczyrzyca, ponieważ zaczęli ich nękać zbójcy. W nadaniu z 1254 roku przyznano im prawie cały obszar Podhala oraz ziemie obejmujące dorzecza Raby, z terenami opartymi o Jasień, Kudłoń i Turbacz.

Kolonizacja i rozwój gospodarczy

Kolonizacja Gorców postępowała głównie dolinami Dunajca i Raby, a na południowe stoki pasma napływał element niemiecki, prawdopodobnie ze Spisza. Wieś liczyła zaledwie kilka zagród, a chłopi byli uzależnieni w minimalnym stopniu, musząc wykonywać prace zaledwie przez cztery dni w roku. Sołtysi, posiadający najbardziej żyzne grunty, cieszyli się różnymi przywilejami.

Walka o wpływy między cystersami a władzą cywilną doprowadziła w 1380 roku do konfiskaty dóbr gorczańskich, z wyjątkiem Ludźmierza, z których utworzono dzierżawę nowotarską. Obejmowała ona całą zachodnią część Gorców, z Mszaną, Porębą, Olszówką, Niedźwiedziem, Podobinem i Kuniną. W XIV wieku dobra klarysek również wróciły do rąk króla. Na ich bazie powstały włości zamku czorsztyńskiego, które, podobnie jak Nowotarszczyzna, były wydzierżawiane zasłużonym rodom. Dębno i Ostrowsko stanowiły samodzielne tenuty królewskie, a Harklowa z Łopuszną była wydzieloną posiadłością rycerską.

Kultura i przemiany społeczne w Gorcach

W XV wieku dzierżawą nowotarską władał ród Ratułdów ze Skrzydlnej. Marek Ratułd, zarządzający od 1477 roku, znany był jako sprawny gospodarz, choć zapisał się również jako ciemięzca ludności góralskiej. Jego działalność przyczyniła się do przekształcenia Szaflar w główny ośrodek folwarczny w okolicy. W kolejnym stuleciu dzierżawę przejął ród Pieniążków, który kontynuował rozwój gospodarki folwarcznej, co automatycznie zwiększało obciążenia pańszczyźniane. W Mszanie Dolnej obowiązywała praca przez pięć dni w tygodniu, a bogatsi chłopi i sołtysi byli brutalnie rugowani z posiadłości. W procesach sądowych górale, walczący z Janem Pieniażkiem i Sienieńskim, starostą czorsztyńskim, nie mieli szans w konfrontacji z przekupnymi sądami.

Czasy Ratułdów i Pieniążków były okresem wzmożonej aktywności osadniczej i gospodarczej w Gorcach. Na grzbietach gór wyrąbywano nowe polany, a na tych terenach pojawiły się grupy koczowniczych Wołochów i Rusinów, którzy przynosili nowe techniki pasterstwa. Dokumentalnym śladem tych przemian jest pojawienie się w 1564 roku „dani baraniej”, składanej panu od wypasanych w górach stad. Wybrańcy z Tylmanowej, Grywałdu i Maniów, w zamian za przywileje, byli zobowiązani do służby wojennej.

W 1607 roku wsie Lubomierz, Kuninę, Niedźwiedź, Podobin, Mszanę i Porębę Wielką otrzymał Sebastian Lubomirski w zamian za szyb solny w Lednicy. Zespół ten, znany jako klucz porębski, miał dwanaście młynów, dwa tartaki dworskie, browar, gorzelnię i hutę szkła. Cała produkcja zbożowa była przetwarzana na wódkę i piwo, które zmuszano do zakupu miejscową ludność.